– Біржан Бидайбекұлы, алдымен елі­міздегі көші-қон саясаты жөнінде, соның ішінде ішкі көші-қонның жағдайы туралы айтып берсеңіз?

– Соңғы үш жылда еліміздегі көші-қон саясаты ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы №1593 қаулысымен бекітілген «Көші-қон проблемаларын шешу, шектес мемлекеттерден көші-қон ағындарын бақылауды күшейту, отандық білікті кадрлардың шетелдік еңбек нарығына шамадан тыс кетуін болдырмау үшін оларға қолайлы жағдайлар жасау жөніндегі 2014-2016 жылдарға арналған кешенді жоспардың» мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес іске асырылды. Жа­уапкершілігі үлкен бұл сала ең алды­мен экономиканың сұранысына сай, демо­графиялық жағдайды ескере отырып дамып келеді. Оның негізгі бағыты халықты өңірлер бойынша қоныстандыру проблемасын шешу және сыртқы көші-қонда этникалық репатрианттарды ынталандыру мен өңірлерге жоғары білікті мамандарды тартуға негізделген. Ресми деректерді сөйлетсек, Қазақстан ішінде жыл сайын орта есеппен 418 мың адам көшіп-қонады (облыс арасында – 228 мың адам болса, бір облыстың ішінде – 190 мың адам). Әсіресе, көші-қонның оң сальдосы Астана, Алматы қалаларында және Маң­ғыстау, Оңтүстік Қазақстан облыстарында байқалды.

Былтыр республика ішінде 610 мың қоныс өзгертті. Бұл 2015 жылмен салыс­тырғанда 25,3%-ға артық көрсеткіш.

– 2011 жылдан бастап, елімізде жұмыс күші тапшы өңірлерге азаматтарды өз еркімен қоныстандыру мәселесі белсенді қолға алынды. Бұл жұмыстар қаншалықты сәтті жүргізіліп жатыр?

– Жұмыс күші мол өңірлердегі азамат­тарды еңбек күші тапшы мекендерге қоныстандыру саясаты біраз жыл бұрын басталған еді. Мемлекеттің қолдауының арқасында 2011 жылдан 2016 жылға дейін 19 мыңнан астам адам еңбек күші аз мекендерге қоныстандырылды. Қоныс аударған 9 мың еңбекке жарамды адам­ның 7 мыңы жұмыспен қамтылды. Көшіп келушілерге шамамен 5,4 мың қызметтік пәтер мен жатақхана бөлмелері берілді.

Биыл Нәтижелі жұмыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарла­масы шеңберінде оралмандар мен ішкі қоныстанушылар арасынан 2,7 мың адамды әлеуметтік қолдау шараларымен қамту жоспарланып отыр. Жаңа бағдар­лама аясында қоныс аударуға субсидиялар бөлінеді. Соның ішінде жаңа қонысқа көшіп келушілерге бір жылға баспана жалдауға және коммуналдық қызметтерді төлеуге кететін шығындарды өтеу үшін қар­жылай көмек беру жоспарлануда. Нақтырақ айтқанда, қоныс аударған отба­сының әр мүшесіне 35 АЕК көлемінде (79,4 мың теңге) біржолғы жәрдемақы қарас­тырылған. Оған биыл республи­калық бюджеттен 269 млн теңге бөлу көзделіп отыр.

Бағдарлама бойынша 4 облыс – Ал­маты, Жамбыл, Маңғыстау, Оңтүстік Қа­зақ­стан облыстары «көші көлікті» аймақтар ретінде айқындалды. Соңғы 10 жылда бұл облыстарда халықтың орналасу тығыздығы бір шаршы метрге 6,4 адамнан асты. Ақмола, Атырау, Шығыс Қазақ­стан, Батыс Қазақстан, Қостанай, Солтүс­тік Қазақстан облыстары секілді 7 аймақ қоныс ауда­рушылар мен орал­мандарды қабылдайтын өңір болып айқындалды.

– Дегенмен де еліміздің солтүстік өңірлеріне қазақтарды қоныстандыру мәселесінде әлі де қиындықтар бар сияқты…

– Әрине, ішкі көші-қонда кездесіп отырған түйткілді жайттар бар. Айталық, қолға алынған шараларға қарамастан, еліміздің ішкі қоныстандыру мәселесінде біраз теңгерімсіздіктер байқалады. Оның біріншісі – демографиялық теңгерім­сіздік. Бүгінгі таңда солтүстік өңірлерді мекен­дейтін халықтың саны еліміздің оңтүстік өңірлеріне қарағанда аз. Егер осы екпінмен кете берсек, онда 2050 жылға қарай солтүстік өңірдің халқы 0,9 млн адамға қысқарып, оңтүстік өңірлер­дің халқы керісінше 5,2 млн адамға өсуі мүмкін. Іс жүзінде оңтүстік өңір халқы­ның қоныстану тығыздығы солтүстік өңірдің тиісті көрсеткішінен 4 есеге асатын болады.

Экономикалық теңгерімсіздік тұр­ғысынан қарасақ, қазіргі кезде оңтүстік өңірлерде (Алматы қаласын есепке алма­ғанда) 38% халық тұрады, солай бола тұра, олардың жалпы өңірлік өнімдегі (ЖӨӨ) үлесі 17%-ды ғана құрайды. Сол­түстік өңір­де 17% халыққа 13% ЖӨӨ келеді (Аста­на қаласын есепке алмағанда). Әлем­дік тәжірибеде, негізінен, халық тығыз орналасқан аудандарда эконо­микалық өсім жоғары болуы тиіс. Өйт­кені негізгі инвестиция сол өңірлерге құ­йылады, талантты, білікті азаматтар да сонда баруға ұмтылады. Бізде керісінше.

Үшінші теңгерімсіздік – халық тығыз орналасқан оңтүстік өңірде өнімділік өте төмен (2015 жылы 2,3 млн теңге), есесіне халықтың тығыздығы төмен батыс өңір­лерде өнімділік жоғары (7,5 млн теңге). Қолға алынған мемлекеттік қолдаулар осы жайттардың күрмеуін шешіп, ішкі көші-қондағы тепе-теңдіктің сақталуын қамтамасыз ететін болады.

– Шартарапқа тарыдай шашылған қазақтарды тарихи Отанына әкелу, оларға жағдай жасау – мемлекеттік көші-қон саясатының негізгі бағытының бірі. Алайда бір жылдары этникалық қазақтардың елімізде азаматтық алу мәселесі қиындап, бұл біраз дауға ұласқаны белгілі. Бүгінде елге оралған қандастарымызға қандай жағдай жасалып отыр, олардың азаматтық алу мәселесінде кедергілер бар ма?

– Этникалық репатрианттармен жұ­мыс – көші-қон үдерістерін реттеудің басты бағыттарының бірі. Еліміз тәуел­сіздік алғалы этникалық қазақтардың елімізге ерікті түрде оралуын ынталандыру саясатын жүргізіп келеді. Сол жылдардан бері тарихи Отанына 284 361 отбасы, яғни, 1 006 473 этникалық қазақ қоныс аударып, оралман мәртебесін алды. Оралмандардың 61,6%-ы – Өзбекстан­нан, 12,1%-ы – Қытай­дан, 11,7%-ы – Моң­­ғолиядан, 7,1%-ы – Түркімен­стан­нан, 3,8%-ы – Ресейден және 3,7%-ы – өзге де елдерден көшіп келгендер. Олар­дың ішінде еңбекке қабілетті жас­тағы азаматтар – 56,1%, 18 жасқа дейінгі балалар – 39,3% және зейнеткерлер – 4,6%.

Былтыр елімізде оралмандарды қа­былдаудың өңірлік квотасы іске асы­рылды. Квота шеңберінде 2422 оралман және 793 ішкі көшіп-қонушы мемлекеттік қолдау шараларына ие болды. Соңғы жылдары оралмандарға қатысты әлеу­меттік пакет қарастырылып, мемлекет тарапынан жаңа қолдаулар пайда болуына байланысты елге оралушылардың саны

6,5 есе артты. 2016 жылы 33 754 этникалық қазақ немесе 6 417 отбасы оралман мәр­тебесін алса, 2015 жылы – 4890 этникалық қазақ немесе 1920 отбасы, 2014 жылы 8247 этникалық қазақ немесе 3792 отбасы осы мәртебеге ие болды.

Шетелдегі қазақтардың атамекеніне кедергісіз оралу және олардың азаматтық алу рәсімдерінің жеңілдетілуіне байла­нысты тек былтырдың өзінде елімізге 16 мың­нан астам оралман отбасы көшіп келді. Бұл 2015 жылға қарағанда 8 есеге артық көрсеткіш.

– Оралмандардың көбі еліміздің қай өңірінде тұрғысы келеді?

– Қандастарымыздың көбі тұрғы­лықты жері ретінде Астана мен Алматы қалаларын және оңтүстік өңірлерді таң­дайды. Нақ­тырақ айтсақ, Оңтүстік Қа­зақстан облы­сына – 6017 отбасы (11469 адам), Алматы облы­сына – 4445 отбасы (8583 адам), Жам­был облысына – 1040 отбасы (1962 адам) қоныстанса, Маң­ғыстау облысына – 766 отбасы (3597 адам) және Шығыс Қазақстан облысына 719 отбасы (1679 адам) көшіп келді.

–Атамекеніне оралған қандастарымызға мемлекет тарапынан қандай жеңілдіктер қарастырылған?

– Еліміздің қолданыстағы заң­на­масына сәйкес, оралмандар Қазақстан аумағына келген кезде көлік құралдарын қоса алғанда, жеке пайдалануға арналған мүлкіне кедендік төлемдерді төлеуден және визаның түріне қарамастан, Қа­зақстанда тұрақты тұруға рұқсат алған кезде жеңілдетілген тәртіпте өзінің төлем қабілеттілігін растаудан босатылады. Оралмандар ортаға тез сіңіп кету үшін оларды бейiмдеу және ықпалдастыру орталықтары ашылған. Онда қандас­тарымыз тегiн бейiмдеу және ықпал­дастыру қызметтерiмен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ қызметтік немесе өзінің тұрғын үйі болмаған кезде бейімдеу және ықпалдастыру орталықтарында, уақытша орналастыру орындарында бір жылдан аспайтын мерзімге уақытша тіркелуге құқы бар. Бұған қоса, азамат­тығын әлі алмаса да Қазақстан азамат­тарымен тең дәрежеде жұмыспен, мектеппен, балабақшамен қамтамасыз етіліп, медициналық көмек ала алады. Квота шеңберінде техникалық, кәсіптік және басқа да оқу орындарында білім алуға мүмкіндігі бар. ҚР азамат­тарымен қатар, атаулы әлеуметтік көмек, балала­рына мемлекеттік жәрдемақы және арнаулы жәрдемақылар мен зейнетақы да ала алады.

– Біржан Бидайбекұлы, елімізге шетел­ден жұмыс күшін тарту жайына да тоқтала кетсеңіз. Ішкі еңбек нарығын қорғау мақса­тында Үкімет жыл сайын республикаға шет­ел­дік мамандарды тартуға арналған квота белгілейді. Соңғы кездері оларды ресімдеу құжаттары жеңілдетілді деп естідік. Бұл жөнінде тарқатып айтып берсеңіз?

– Былтыр біздің елде жергілікті атқарушы органдардың рұқсатымен 29 мыңнан астам шетелдік жұмыс істеді. Бұл 2015 жылмен салыстырғанда 5%-ға аз көрсеткіш. Негізінен, жұмыс күші Қытай, Түркия және Өзбекстан елдерінен келеді. Ұлыбритания мен Үндістаннан келіп жұмыс істейтіндер де бар. Олардың бар­лығы – жоғары білікті мамандар. Бұл ретте шетелдіктердің басым бөлігі құрылыс секторына (54,7%), басқа да қызмет түрле­рін көрсету саласына (14 %) тартылғанын айту керек.

«100 нақты қадам» Ұлт жоспарындағы міндеттерді жүзеге асыру мақсатында, 2017 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Қазақстанға шетелдік жұмыс күшін тартудың жаңа жеңілдетілген тәртібінің енгізілуіне байла­нысты жұмыс рұқсат­тарын беру мерзімі қысқартылды. Жұмыс берушілерге қа­тысты әкімшілік талаптар алынып тастал­ды. Ерекше шарттардың орнына жұмыс беруші жергілікті бюд­жетке төлейтін жаңа салық алымы енгізілді. Алым мөлшерле­месі шетелдік жұмыс күшінің санаты мен саласына қарай 137 АЕК-ден 250 АЕК аралығын құрайды, яғни, 290 мың мен 530 мың теңге шамасында белгіленді. Бұл ретте жұмыс берушілерге қойылатын кадрларға жергілікті қамтылым жөніндегі шарт­тарды сақтау талаптары өзгермейді. Яғни, басшылар мен олардың орынбасарлары бойынша кемінде – 70%, мамандар мен білікті жұмысшылар бойынша кемінде 90% болу керек. Биылдан бастап, шетел­дік жұмыс күшінің Қазақстандағы экономи­каның басым салаларында өз бетінше жұмысқа тұруға мүмкіндігі бар. Ол үшін сұранысқа ие кәсіптерге білік­тілігінің сәйкестігі туралы анықтама алу қажет. Мұндай анықтамалар дүниежүзі еңбек нарығында жоғары сұранысқа ие және Қазақстанда тапшы мамандарға ғана беріледі. Мәселен, авиациялық инженер-конструктор мамандығы деген секілді. Аталған анықтаманы ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министр­лігі береді. Мұндай шетелдік жұмыскерлердің біліктілігіне жоғары талаптар қойылып, ол балдық жүйемен бағаланады. Жоғарыда аталған анықтама Қазақстанға келген күннен бастап, алғашқы үш айға жарамды. Шетелдік азамат осы үш айдың ішінде тұрақты жұ­мыс табуы керек және ол туралы жұ­мыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті органды, яғни, біздің министр­лікті хабардар етуі тиіс. Мұндай жағдайда, анықтама оған еңбек шар­тының мерзі­мі­не қарай ұзартылатын болады, бірақ 3 жыл­дан аспайтын уа­қытқа бері­леді. Сөз соңында бұл баста­малар еліміз­дің көші-қон саласын одан әрі жетілдіре түсу үшін қолға алынғанын атап өткім келеді.

– Әңгімеңізге рақмет!